24 Temmuz 2018
Batman’ın Hasankeyf ilçesinde yer alan Akkoyunlular dönemine ait Zeynel Bey Türbesi’nin 15. yüzyılın son çeyreğinde inşa edildiği tahmin ediliyor. Türbe, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan tarafından şehit düşen oğlu Zeynel Bey için yaptırılmıştır. Dışı silindirik yapıda olan türbenin iç cephesi sekizgen planlıdır. Dış cephe, firuze ve koyu lacivert renkli sırlı tuğla ve mozaik çini ile süslenmiş olup ayrıca yer yer kitabeler de görülmektedir. Türbe, dıştan yüksek bir kasnağın üzerindeki soğan biçimli örtü ile sonlanır. Kasnak üzerinde pencere boşlukları yer almaktadır. Yapıda yer alan mezar odası silindirik planlıdır ve üst örtüsü yıkılmıştır. Hasankeyf’te 2004-2005 yıllarında yapılan kazılarda ortaya çıkarılan türbenin de içinde bulunduğu Zeynel Bey Külliyesi, Artuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı devirlerine ait 3 medrese, 1 imaret, 1 türbe, 1 han ve Dicle kenarına yapılmış bir hamamdan oluşmaktadır.
Dicle Nehri üzerinde inşa edilmekte olan Ilısu Barajı’nın tamamlanması ile sular altında kalacak Hasankeyf birçok kültürel miras yapıya ev sahipliği yapmaktadır. Bu kapsamda belirlenen yapıların risk altındaki bölgeden taşınması yönünde karar alınmıştı. Zeynel Bey Türbesi, taşınan ilk yapı olmakla birlikte Akkoyunlular döneminden kalan nadide eserlerden biri olmasıyla da önem taşıyor.
Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Vakıf Kültür Varlıklarını Koruma Uygulama ve Araştırma Merkezi (KURAM), Zeynel Bey Türbesi’nin taşınması projesi kapsamında türbenin inşasında kullanılan malzemelerin fiziki, kimyevi, petrografik ve mekanik özelliklerini belirlemek üzere yapılması gereken analiz çalışmaları üstlendi. Türbenin inşasında kullanılan doğal taş, tuğla ve harç gibi geleneksel yapı malzemelerinin ne kadar yüke dayanabileceğinin tespit edilmesi, taşıma süreci açısından büyük öneme sahipti. KURAM, türbeden alınan malzeme numuneleri üzerinde gerçekleştirdiği deneylerle söz konusu malzemelerin mühendislik özelliklerini belirledi ve bu değerler taşıma projesindeki hesaplarda yapının güvenliğini sağlamak üzere kullanıldı.
Bunun yanında türbenin taşınması esnasında oluşabilecek muhtemel hasarları tahmin etmek, zayıf noktaları belirlemek ve bunlara dair önlem almak amacıyla jeoradar (GPR) çalışması da KURAM tarafından yapıldı. Türbenin duvar ve kubbelerine ait fiziki içyapı özelliklerinin hasarsız bir şekilde haritalanması amacıyla gerçekleştirilen jeoradar (GPR) araştırmasında, türbe yüzeyinin bütününde toplam 2.99 km uzunluğunda tarama yapılarak veri toplandı. Elde edilen 2 boyutlu (2B) GPR profiller ilk önce kendi içlerinde değerlendirildi ve sonrasında da alan 3 boyutlu (3B) olarak modellendi. Türbenin tamamının taranması ile 3 boyutlu olarak modellenen ve alanında ilk sayılabilecek nitelikteki bu çalışmada duvar ve kubbelerin içinde bulunan çatlaklar, sorunlar ve malzeme değişimleri üç boyutlu olarak tespit edildi. Bu sayede taşıma öncesinde alınacak önlemlerin kapsamı da belirlenmiş oldu.
Zeynel Bey Türbesi, yapılan araştırmalar ve projeler doğrultusunda herhangi bir olumsuzluk yaşanmadan planlandığı gibi yaklaşık 2 km uzaklıktaki Hasankeyf Kültürel Park Alanı’ndaki yeni yerine, Kendinden Tahrikli Modüler Taşıyıcılar (SPMT) ile sağlam bir şekilde taşındı.
KURAM tarafından hazırlanan raporlar doğrultusunda hazırlanan proje ile Zeynel Bey Türbesi, Türkiye’de bütün halinde taşınan en büyük kültür varlığı olarak kayıtlara geçti. Türbenin taşınması ülkemizdeki kültür varlığı ve koruma tarihi açısından da önemli bir tecrübe olmuştur.
Tarihi binalar kimliklerini, özgün konumları ve asırlardır içinde bulundukları bölgede yakın çevresindeki yerleşim ve yapılar ile birlikte kazanırlar. Bu sebeple kültür varlığı niteliğindeki binaların özgün konumunda çevresiyle birlikte korunması esastır. KURAM, kuruluşundan itibaren taşınmaz kültür varlıklarının özgün konumu ve çevresinin korunması gerekli önemli niteliklerden olduğunu savunmaktadır ve bu doğrultuda, kültür varlığı niteliğindeki yapıların inşa edildikleri konumlarından farklı bir yere taşınmasının sadece zorunlu durumlarda söz konusu olması gerektiğine inanmaktadır. Ancak kamu yararının gerektirdiği bazı durumlar ile birtakım zorunluluk hallerinde yapıları yerinde korumak imkânsız hale gelebilmektedir. Bu durumlarda yapıyı korumak suretiyle gelecek nesillere aktarmak için başka yere taşımak söz konusu olabilir, ancak taşıma işleminden önce yarar-zarar ilişkisinin kapsamlı ve ayrıntılı bir şekilde irdelenmesi gereklidir. Şayet kamu yararı veya başka risk ve tehditler karşısında taşımadan başka bir çözüm önerilemiyorsa, yapının özgünlüğünü korumak suretiyle en az seviyede müdahale ile uygun şekilde taşınması söz konusu olabilir. Bir başka önemli nokta ise taşıma işlemi gibi büyük çaplı müdahaleler öncesinde yapının malzeme, taşıyıcı sistem, yapım tekniği gibi hususiyetlerinin ayrıntılı olarak her noktada anlaşılmasıdır.
KURAM, bu çalışmalarıyla Zeynel Bey Türbesi’ndeki malzeme ve yapım tekniği özellikleri ile mevcut sorunları hassas bir biçimde tespit ederek yapılacak taşıma müdahalesi esnasında yapının özgünlüğüne zarar verebilecek her türlü sorunun önüne geçilmesinde önemli bir rol üstlenmiştir. KURAM, prensip olarak yerinde korumayı benimsemiş olmakla birlikte, zaruret sonucu ortaya çıkan bu tür bir büyük taşıma projesine katkı vermekten ve türbenin sorunsuz olarak yeni yerine taşınmış olmasından onur ve memnuniyet duymaktadır.
Dr. Öğr. Üyesi Ömer Dabanlı
KURAM Müdürü
